اثرات تورمی افزایش مالیات بر ارزش افزوده کالاهای اساسی وارداتی کشاورزی

در کشوری مانند ایران که در سال گذشته نزدیک به 23 میلیون تن واردات کالاهای اساسی کشاورزی به ارزش بیش از 16 میلیارد دلار داشته است، واردات مواد خوراکی اهمیت وافر داشته و اصولاً غذا بخش بزرگی از هزینه‌های مصرف‌کنندگان را تشکیل می‌دهد، لذا کاهش هزینه برای جبران افزایش هزینه‌های زندگی بسیار سخت است. در این میان قیمت کالاهای اساسی نقش مهمی در افزایش تورم و تغییرات عمیق در سبد مصرف خانوار دارد و جهت احتمالی قیمت بسیاری از کالاهای دیگر را در آینده مشخص می‌کند.

قیمت کالاهای اساسی می‌تواند نوسان قابل توجهی را به اعداد شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) اضافه و بحران هزینه‌های سرسام‌آور معیشت را در بین دهک‌های پایین درآمدی تشدید کند. در عین حال، هزینه‌هایی مانند خواربار مصرفی خانوارها، بنزین و گاز هزینه‌های ضروری مصرف‌کنندگان به شمار رفته و به‌طور موجه‌تر، افزایش قیمت کالاهای اساسی غذایی، پیامدهای قابل توجهی را در بین افکار عمومی جامعه به خود جلب می‌کند و مصرف‌کنندگان در دهک‌های درآمدی پایین، بیشترین آسیب را در برابر اثرات تورمی در افزایش قیمت سبد مصرف خویش تحمل می‌کنند. با این حال، گمرک ایران در اقدامی غیر منتظره در تاریخ 1401/12/28 طی نامه‌ای با اعلان تغییر در مالیات ارزش افزوده کالاهای اساسی؛ ابلاغ نموده که از ابتدای سال 1402 مالیات بر ارزش افزوده واردات گندم، برنج، دانه‌های روغنی، انواع روغن خام، حبوبات شامل عدس، نخود، لوبیا و ماش، قند، شکر، گوشت مرغ، گوشت قرمز و چای را با نرخ استاندارد 9 درصد محاسبه و لحاظ شود. بی‌تردید این تصمیم و آثار پیامدهای آن، در این مقطع زمانی و با این ترکیب از اقلام مصرفی آثار تورمی قابل توجهی بر سبد مصرف خانوارهای کشور، تشدید اثرات دومینویی تورم مواد غذایی هم”داخلی و هم وارداتی” خواهد داشت و سفره مردم را کوچک‌تر، و در برخی اقلام مانند چای به افزایش قاچاق واردات ترغیب خواهدکرد. این تصمیم، عنصر با ارزش پروتئین را در سبد مصرف خانوارهای کم درآمد کاهش داده چون توأمان موجب افزایش قیمت پروتئین گیاهی حبوبات و پروتئین حیوانی انواع گوشت‌ها بویژه گوشت منجمد وارداتی در اوج انتظارات تورمی خواهد شد. طرفه اینکه بر بازار صنایع وابسته به شکر نیز تأثیرات راهبردی عمیقی خواهد گذارد. در حالیکه بیشتر دهک‌های کم درآمد نیاز خود به پروتئین را از مصرف حبوبات تأمین می‌کنند و افزایش قیمت لبنیات و گوشت نیز بر کسی پوشیده نیست. حتی برخی از اقلام حبوبات نیز نسبت به سال گذشته تا 120 درصد افزایش یافته است، تصمیمات مالیاتی اخیر عجیب به نظر می‌رسد.
در حالی که در بیشتر پیش‌بینی‌ها؛ ریسک‌های صعودی قیمت پایه کالاهای اساسی کشاورزی در حال افزایش است و عمدتاً بر تأثیر سیاست‌های وارداتی چین، تغییرات آب و هوایی، الگوهای بارندگی ناپایدارتر و ادامه درگیری در اوکراین و اختلالات زنجیره تأمین جهانی ناشی از همه‌گیری کووید-19 تمرکز دارد.

گرایشات اخیر بانک مرکزی آمریکا نیز حکایت از آن دارد که سیاستگزاران آمریکایی بین دو گزینه سیاست کنترل تورم یا انتخاب سیاست تعدیل رکود اقتصادی، طرح مقابله با رکود را برگزیده‌اند که به منزله انتشار پول قدرتمند دلار جهت کنترل بحران مالی پیش روی است. برای بازار جهانی کشاورزی و تجارت بین‌المللی کالاهای اساسی کشاورزی که 97 درصد مبادلات خود را با دلار انجام می‌دهد؛ این انتخاب به معنای آن است که حداقل در شش‌ماه آینده نباید در آرزوی کاهشی شدن روند قیمت کالاهای اساسی کشاورزی در بازارهای بین‌المللی باشیم. از سوی دیگر، تورم جهانی غذا، نرخ بهره بالاتر، رقابت برای تأثیرگذاری بیشتر بر بازارها، و افزایش هزینه تأمین مالی برای خرید کالاهای اساسی، در کنار تأخیر در تاریخ کشت کالاهای اساسی کشاورزی در حوزه کاراییب هم بر بازار این کالاها سنگینی می‌کند. در حالیکه ذرت آرژانتین از خشکی دود می‌شود و کریدور صادرات دریای سیاه همچنان درگیر تنگناهای لجستیک و اختلالات ژئوپلیتیکی ناشی از یک رویداد جنگی است، این تصمیم بسیار غیر کارشناسی گرفته شده است. از یاد نبریم، اگر خشکسالی و خشکی در ایالات متحده ادامه یابد، کاشت ذرت 2023-2024 (یکی از پرمعامله ترین قراردادهای آتی در جهان) احتمالاً تحت تأثیر قرار خواهد گرفت و منجر به کاهش تولید در دشت‌های حاصلخیز می‌شود و حتی مسائل لجستیکی را تشدید می‌کند.

محصول ذرت ایالات متحده در سال 2023 با حدود 56 درصد از مساحت خود در خشکسالی آغاز شد. این بالاتر از شرایط عمومی خشکسالی است که در آغاز سال 2022، حدود 46 درصد بود. ذرت ایالات متحده از (آوریل تا می) کاشته می‌شود و از (آگوست تا اکتبر) برداشت می‌شود و شرایط آب و هوایی در آن دوره، به‌ویژه در نیمه اول فصل، عملکرد محصول را دیکته می‌کند. اما قیمت گندم نسبت به قیمت ذرت بسیار آسیب‌پذیرتر است. برخلاف ذرت، گندم فصول رشد متعددی داشته و پتانسیل نوسانات بیشتری در طول سال دارد. به هرحال تنها حدود 10 درصد از کل تولید جهانی غلات صادر می‌شود، بنابراین اعمال یک محدودیت توسط هر صادرکننده می‌تواند تأثیر زیادی بر قیمت‌های بین‌المللی داشته باشد. قیمت برنج نیز در حال افزایش است، نشانه‌ای از این که شوک تورم مواد غذایی که میلیون‌ها نفر را به فقر انداخته، حتی با کاهش قیمت گندم، همچنان در حال طنین‌اندازی است. برنج تایلندی-معیاری برای قیمت برنج آسیا- به بالاترین میزان در دو سال اخیر رسیده است. تقاضای قوی در قلب این تعاملات تجاری نهفته است، به‌طوری‌که برخی از واردکنندگان پس از جنگ در اوکراین که عرضه غلات را مختل کرد، غلات بیشتری را برای جایگزینی گندم خریداری کردند. برنج باسماتی وارداتی هندی نیز که بخشی از سبد برنج وارداتی کشور را تشکیل می‌دهد با رشد قابل توجهی روبرو بوده است. شاید صادرات برنج هند پس از رسیدن به رکورد 21 میلیون تن در سال گذشته، ممکن است در سال 2023 به 19.5 میلیون تن کاهش یابد.

یکی از دلایل، کاهش بارندگی‌های موسمی در ایالت‌های مهم غلات در شرق هند است. هند، تایلند و بزرگترین صادرکنندگان بعدی (ویتنام، پاکستان، ایالات متحده، چین، میانمار و کامبوج) تقریباً 90 درصد از تجارت جهانی برنج را تشکیل می‌دهند. ایران می‌تواند با توجه اینکه قریب به 2 میلیارد دلار معادل بیش از یک و نیم میلیون تن برنج در سال گذشته وارد نموده، به تنوع در مبادی وارداتی از اکنون بیاندیشد. سویا، چهارمین محصول پیشرو تولید شده در سطح جهان از نظر حجم عرضه به بازارها وضع بدتری دارد. عوامل اولیه مؤثر بر تجارت جهانی سویا و محصولات وابسته شامل رشد جمعیت و درآمد است که باعث افزایش تقاضای جهانی برای محصولات دامی و همچنین سیاست‌های اعمال شده توسط واردکنندگان و صادرکنندگان عمده سویا می‌شود. عمده پیش‌بینی‌ها از افزایش رو به رشد (متوسط 13 درصدی) قیمت سویا برای دامداران در فصول آتی حکایت دارد. در حالی که قیمت روغن پالم ممکن است تحت فشار مسائل ژئوپلیتیکی باشد، قیمت روغن سویا با یک چالش زیست محیطی مواجه است. این روغن که از نظر مصرف جهانی پس از پالم در رتبه دوم قرار دارد، به‌دلیل خشکسالی بزرگ در بزرگترین صادرکننده این کالا در جهان، در معرض خطر 9 درصدی کاهش عرضه آرژانتین است. البته تقاضای قوی و مشکلات عرضه خارجی، قیمت روغن سویا را به سطح بی‌سابقه‌ای در تابستان 1401 رسانده بود. ناگفته نماند که در طول 30 سال گذشته، میانگین قیمت روغن سویا بین 20 تا 30 سنت در هر پوند در نوسان بوده است. اما این بار قیمت‌ها شروع به افزایش کردند و این رشد تاکنون با نوساناتی ادامه دار بوده است.

در زمینه تولید جهانی حبوبات نیز آمارها نشان از کاهش روند تولید در کشورهای عمده صادرکننده، بدلیل تغییرات اقلیمی و خشکسالی تا میزان 7 درصد کاهش عرضه در بازارهای سال جاری می‌دهد. به نظر می‌رسد، با بازگشایی اقتصاد چین به دنبال لغو سیاست ” کووید صفر “، تقاضای جهانی برای خرید کالای اساسی در شش‌ماه آتی افزایش یابد. رشد سریع اقتصادی در چین می‌تواند رشد قیمت کالاها را در نیمه دوم سال 2023 تسریع کند و فشارهای تورمی را از طریق افزایش قیمت کالاهای اساسی افزایش دهد. از سوی دیگر تقاضای بالاتر در منطقه آسیا و اقیانوسیه یک کاتالیزور اضافی برای رشد سریع‌تر قیمت کالاها در سال 2023 خواهد بود. تمامی شواهد حاکی از آن است که سیستم تجارت جهانی غذا که به کشورها امکان دسترسی به انواع غذاها را می‌دهد، قرار نیست به این زودی‌ها به حالت عادی بازگردد. این به نوبه خود احتمالاً به معنای ادامه قیمت‌های بالای مواد غذایی، نهاده‌های دامی، طیور و کود و پیکربندی مجدد وابستگی‌های تجاری، شاید با تمرکز بیشتر بر زنجیره‌های تأمین منطقه‌ای باشد.

پیش‌بینی‌ افزایش قیمت کالاهای اساسی برای سال 1402 به دلیل افزایش میزان نوسانات در بازارهای جهانی و همچنین تأثیر رویدادهای آب و هوایی، در معرض کثرت و تنوع عدم قطعیت‌های مهمی هستند، به نظر می‌رسد، در حالی که تقاضا ممکن است کند شود، اما عرضه آنقدر بالا نمی‌رود که فشار نزولی کافی بر قیمت‌ها وارد کند. بنابراین سیاست گمرک؛ ناظر بر محاسبه و اعمال افزایش مالیات بر ارزش افزوده واردات گندم، برنج، دانه‌های روغنی، انواع روغن خام، حبوبات شامل عدس، نخود، لوبیا و ماش، قند، شکر، گوشت مرغ، گوشت قرمز و چای با نرخ استاندارد نه درصد محل نقد فراوان است و جای اصلاح و تجدیدنظر دارد.