فرصت همکاری‌های کشاورزی؛ در تحولات مناسبات ایران و کشورهای آسیای مرکزی
آسیای مرکزی قلمرو پنج کشور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان را در بر می‌گیرد که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ به استقلال رسیدند. قبل از استقلال، این کشورها از نظر اقتصادی-اجتماعی در داخل اقتصاد “برنامه‌ریزی شده متمرکز” شوروی بودند. کشاورزی یکی از بخش‌های عمده اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی بود و ۱۰ تا ۴۵ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) و ۲۰ تا ۵۰ درصد نیروی کار را به خود اختصاص می‌داد. تا به امروز هم، کشاورزی بخش مهمی در اقتصاد آسیای مرکزی باقی مانده است و ۵.۲ درصد از تولید ناخالص داخلی در قزاقستان، ۷.۵ درصد در ترکمنستان، ۱۸.۵ درصد در ازبکستان، ۲۰.۸ درصد در قرقیزستان، و ۲۳.۳ درصد در تاجیکستان سهم دارد. اما بخش کشاورزی در آسیای مرکزی در حال سازماندهی مجدد است وکاهش دسترسی به تصمیم گیری عمومی و مشکلات در ایجاد یک اقتصاد متنوع، تغییرات اقلیمی نیز تأثیر قابل توجهی بر تأمین آب در منطقه گذارده است. در زمان اتحاد جماهیر شوروی، هر یک از این کشورها بر اساس استراتژی‌های متمرکزکشاورزی خاصی عمل می‌کردند. مثلاً قزاقستان در تولید غلات درشت تخصص داشت، قرقیزستان در تولید گوسفند، یونجه و ذرت و تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان تا حد امکان پنبه و گوسفند قره گول برای پشم و پوست تولید می‌کردند. در طول دوره انتقالی که پس از آن، توسعه صنایع تبدیلی محصولات زراعی آغاز شد. در قزاقستان، سطح زمین زراعی و میزان تولید گندم به میزان قابل توجهی کاهش یافت، تولیدکنندگان شروع به بهره‌برداری از زمین جهت کشت حبوبات مانند نخود و ماش نمودند. قرقیزستان در تولید دام سبک، یونجه، سیب زمینی و ذرت تخصص پیدا نمود. تاجیکستان که قبلاً در تولید پنبه تخصص داشت در سطح تولید گندم نیز دو برابر عمل نمود اما تا کنون نیز سطح عملکردی پایینی دارد. اکنون ترکمنستان گندم نان را در سطح قابل قبولی تولید می‌کند، اگرچه این میزان برای زمین‌های آبی پایین است. در ازبکستان، خودکفایی در گندم نان یک دستاورد عمده در بازسازی بخش کشاورزی در سال‌های اخیر بوده است. بدین ترتیب سطح زیر کشت پنبه کاهش یافته و یونجه و سایر محصولات علوفه ای از زمین های آبی حذف شده اند. تناوب پنبه-یونجه با تناوب پنبه-گندم جایگزین شده است. تولید دام و علوفه در اکثر کشورهای آسیای مرکزی به میزان ناچیزی کاهش یافته است. با این حال، تقاضا برای غذا و علوفه در بازارهای منطقه‌ای و جهانی در حال افزایش است. از سوی دیگر، آسیای مرکزی یک فضای ژئوفرهنگی، ژئواکونومیک و ژئوپلیتیکی ناهمگون با مللی است که با گسل‌های قومی یا موانع طبیعی از انواع مختلف از هم جدا شده‌اند. استفاده از زبان‌های بسیار متفاوت (برخی با ریشه‌های کاملاً متفاوت)؛ و عمل به ادیان مختلف، هر کشوری همچنین دارای اولویت‌های متفاوتی است و با موقعیت‌های امنیتی منحصربه‌فردی مواجه است. اخیراً، ایران ، روابط خود با تاجیکستان، که اکثریت جمعیت آن را گروهی فارسی زبان و از نظر قومی نزدیک تشکیل می‌دهند، را عادی کرد و با روسای جمهور سایر کشورهای آسیای میانه قراردادهای اقتصادی منعقد کرد. ایران به دنبال بهره‌برداری از پروژه‌های زیرساختی منطقه‌ای است، با توجه به اینکه راه‌های حمل‌ونقل در سراسر خاک ایران در صورت غلبه بر موانع سیاسی پتانسیل زیادی دارند. در دسامبر ۱۹۹۱، ایران جزو اولین کشورهایی بود که جمهوری‌های مستقل در حال ظهور در آسیای مرکزی را به رسمیت شناخت و تا اواسط سال ۱۹۹۲، سفارت‌هایی را در اکثر این کشورها افتتاح کرد و تا فوریه ۱۹۹۲، رهبران پنج جمهوری آسیای مرکزی به دعوت ایران در اجلاس سران اکو در تهران شرکت کردند. سفرهای متعدد سران و مقامات عالی رتبه کشورهای آسیای میانه و ایران در دهه ۱۹۹۰ منجر به امضای تعداد زیادی موافقت نامه همکاری اقتصادی و تجاری شد. در واقع حضورفرهنگی ایران و پیوندهای نزدیک تاریخی، فرهنگی و تمدنی ایران با آسیای میانه، به ویژه در تاجیکستان و شهرهایی مانند سمرقند و بخارا، فرصتی برای دیپلماسی اقتصادی ایران بوده است. ایران در سال‌های گذشته به عنوان بخشی از سیاست نگاه به شرق ایران ، توسعه روابط با همسایگان آسیایی خود را در اولویت سیاست خارجی خود می دانست. لذا توجه به اولویت‌هایی مانند مقابله با تحریم ها و تهدیدها، گسترش نفوذ اقتصادی و تنوع در سیاست خارجی، انگیزه رویکرد اقتصادی تهران در آسیای مرکزی بوده است. طی یک سال و نیم گذشته شاهد سفر ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران به ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان و سفر مقامات برجسته تمامی کشورهای آسیای میانه از جمله روسای جمهور تاجیکستان و ترکمنستان به ایران بوده‌ایم. این در حالی است که رویکرد فعلی ایران ترانزیت و دسترسی کشورهای آسیای میانه به سایر کشورها، همکاری در صادرات و سوآپ نفت و گاز، تأمین برق، مواد معدنی و محصولات کشاورزی و مذاکرات بیشتر با کشورهای همسایه است. ایران حلقه اصلی کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) مسیر کشتی، ریلی و جاده‌ای به طول ۷۲۰۰ کیلومتر برای جابجایی بار بین هند، ایران، روسیه، آسیای مرکزی و اروپا است که هزینه‌ها و مسیرها را کوتاه‌تر و ارزان‌تر از مسیر سنتی از طریق کانال سوئز ایجاد می‌کند. از این رو کشورها توجه ویژه‌ای به ظرفیت‌های اقتصادی ایران به ویژه ترانزیت و اجرای توافقنامه عشق آباد ، بعنوان یک قرارداد حمل و نقل چندوجهی با هدف تسهیل حمل و نقل کالا از طریق توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی و ترانزیتی بین آسیای مرکزی و خلیج فارس داشته‌اند. در اولین نشست ایران و کشورهای آسیای مرکزی که پاییز سال گذشته در تهران برگزار شد، تمرکز بر همکاری‌های ترانزیتی بود. شرکت‌کنندگان تصمیم گرفتند ترانزیت کالا را به ۲۰ میلیون تن در سال افزایش دهند. این امر بعد دیگری را نیز به روابط متقابل ایران –اوراسیا می‌افزاید، زیرا همکاری چندجانبه در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، اکو و سازمان همکاری شانگ‌های برای توسعه روابط تجاری چند بعدی ایران با منطقه مهم است. ترکمنستان با حدود ۱۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک و ۴ کریدور جاده‌ای و ریلی با ایران، دروازه ایران به آسیای میانه است. مشارکت قبلی ایران در ساخت پروژه‌های اقتصادی مانند خط ریلی سرخس – مشهد حائز اهمیت است. چهار گذرگاه مرزی مشترک، بازگشایی یک ایستگاه بازرسی مرزی دیگر برای تجارت کشاورزی، تسهیل در صدور روادید برای تجار دو کشور زمینه را برای گسترش حجم روابط تجاری دوجانبه فراهم کرده است. اختلافات قبلی منجر به پایان صادرات گاز به ایران تا سال ۲۰۱۷ شد، اما احیای کامل روابط اقتصادی از سال گذشته تقویت شده است. سردار بردی محمداف در دومین سفر رسمی خود به عنوان رئیس جمهور ترکمنستان به تهران سفر کرد و در ژوئن ۲۰۲۲ مجموعه ای یا بستهای مرکب از ۹ تفاهم نامه شامل همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های سرمایه‌گذاری، حمل و نقل، ترانزیت، تجارت، اقتصاد، علم و فناوری به امضا رسید. در نوامبر ۲۰۲۱، ایران، ترکمنستان و آذربایجان قرارداد سوآپ گاز طبیعی امضا کردند و ایران سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان به آذربایجان منتقل می‌کند. مبادلات تجاری ایران با ترکمنستان در ۱۱ ماهه سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۴۳۵ میلیون دلار بوده و رشد چشمگیری داشته است.
ایران و تاجیکستان نیز قبلا پروژه های زیرساختی مشترکی را در تاجیکستان انجام داده بودند. اما پس از یک دوره سردی روابط، اولین سفر رسمی ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهور ایران به دوشنبه، روابط را تغییر داد. ایران همچنین به تأمین مالی چندین پروژه در تاجیکستان توجه فراوانی نمود. تاجیکستان علاقه مند به دسترسی به بنادر و ترانزیت ایران است و دو طرف ۱۷ قرارداد همکاری در زمینه‌های تجارت، حمل‌ونقل، انرژی، آموزش، گردشگری و از سرگیری پروازهای مستقیم تهران – دوشنبه امضا کردند. جدای از رویکردهایی مانند افزایش پروازهای مستقیم تهران- دوشنبه و مشهد- دوشنبه، تجارت ایران و تاجیکستان به ۱۸۱ میلیون دلار آمریکا رسید که از ژانویه تا اکتبر ۲۰۲۲ ۲.۴ برابر شده است. جمهوری اسلامی ایران طی سالیان متمادی روابط خود را با کشورهای آسیای مرکزی تحکیم بخشیده است و یا از عنصر قومی-فرهنگی مشترک فارس بهره میبرد و یا خود را به عنوان قطب لجستیکی بخش کشاورزی با محوریت غلات، انرژی و کریدورهای تجاری معرفی می‌کند.
حجم مبادلات تجاری قزاقستان و ایران هم در سال گذشته به ۵۲۸ میلیون دلار رسید که نسبت به سال قبل ۱۹.۸ درصد افزایش داشت. قزاقستان عمدتاً گندم، جو، روغن آفتابگردان، بذر کتان، آلومینیوم و فلزات آهنی صادر می‌کرد، در حالی که محصولات نفتی، سبزیجات تازه، میوه‌ها و مصالح ساختمانی را وارد می‌کند. در سال گذشته روابط و سفرهای مقامات دوجانبه ایران و قزاقستان افزایش چشمگیری داشته است. تفاهم‌نامه همکاری در کشت فراسرزمینی، حمل و نقل، انرژی، سرمایه‌گذاری و گردشگری، ایجاد اتاق‌های بازرگانی مشترک و کمیسیون اقتصادی بین دولتی، حضور بیشتر بخش خصوصی دو کشور، تسهیل صدور روادید، توسعه حمل و نقل بار و مسافر بین ایران و قزاقستان به بهبود روابط دو کشور کمک کرده است. همچنین در زمینه همکاری ریلی، سالانه جابجایی ۵ میلیون تن کالا از ایران و راه اندازی اولین قطار کانتینری از قزاقستان به ترکیه در بخش ترانزیت حائز اهمیت است. قزاقستان نگاهی استراتژیک به بنادر ایران مانند بندرعباس و چابهار دارد و جدا از افتتاح کنسولگری در بندرعباس در سال ۲۰۱۸، اکنون استفاده مشترک از پایانه‌های موجود در ایران و ساخت پایانه صادرات غلات قزاقستان در بندر عباس در سال ۲۰۲۵ توسط “Semurg Invest” قزاقستان، حجم تجارت دوجانبه را افزایش می‌دهد. تجارت دوجانبه بین قزاقستان و ایران در سال ۲۰۲۲ نسبت به دوازده ماه گذشته ۲۰ درصد افزایش یافته و به ۵۲۸ میلیون دلار رسیده است که نسبت به ۴۴۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است. عمده صادرات و واردات شامل گندم، جو، لوبیا، غلات، روغن سبک و پنبه قزاق در مقابل پسته، خرما، آهن و مصالح ساختمانی ایران است. همچنین شرکت‌های ایرانی در قزاقستان در زمینه‌های دامپروری، فرآوری گوشت، تولید لبنیات و کشت برنج فعالیت می‌کنند. شرکت مس ایران (MIDHCO) و سرمایه گذاری دانا نیز در قزاقستان حضور دارند و پیش‌بینی می‌شود همکاری دوجانبه شرکت‌های فعال در حوزه کشاورزی، معدن، دانش بنیان و ارائه خدمات فنی و مهندسی، تفاهم همکاری در خصوص افزایش تجارت دوجانبه در حوزه معدن و تجارت، کشاورزی، انرژی و راه آهن، تجارت دوجانبه را به ۳ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ افزایش دهد.
پس از سال ۲۰۱۷، همکاری های تجاری ایران و ازبکستان نیز بهبود یافت. ایران به بازار مصرف ازبکستان دسترسی پیدا کرد و طی پنج سال گذشته بیش از ۳۵۰ شرکت ایرانی در ازبکستان تأسیس شد. این امر منجر به افزایش همکاری با ایران در تجارت و سرمایه‌گذاری‌های متقابل و همچنین حمل و نقل شده است. دو کشور علاقه‌مند به حداکثر استفاده از پتانسیل ترانزیتی یکدیگر هستند. در سپتامبر ۲۰۲۲، ۱۷ موافقتنامه در زمینه انرژی، حمل و نقل و کشاورزی بین شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان و ابراهیم رئیسی امضا شد .محور اصلی روابط اقتصادی ایران و ازبکستان حمل و نقل و لجستیک است و درخواست ازبکستان برای پیوستن به توافقنامه چابهار پذیرفته شده است. این قرارداد بین هند، ایران و افغانستان امضا شد و به کالاهای هندی اجازه می‌دهد از طریق ایران به افغانستان برسند. ازبکستان در حالی از امکانات بندرعباس استفاده می‌کند که خرید یکی از پایانه‌های بندر چابهار نیز مطرح است. صادرات و واردات ازبکستان در مقایسه با پلاستیک، آهن، فولاد و ماشین آلات ایرانی شامل منسوجات سنتی، پنبه، ابریشم، میوه و سبزیجات و کودهای شیمیایی است. در مقایسه با سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی، قرقیزستان دورترین کشور است و ضعیف‌ترین پیوندهای اقتصادی با ایران را دارد. قرقیزستان در سال ۲۰۱۶ و در سال ۲۰۰۷ یک قرارداد همکاری ده ساله با ایران امضا کرد و در بندر چابهار حضور دارد. در واقع قرقیزستان تنها کشوری در منطقه بود که در سال ۲۰۱۶ قرارداد همکاری ۱۰ ساله با ایران را با موفقیت امضا کرد و اولین کشوری بود که در سال ۲۰۰۷ فضای اسکله را در بندر چابهار خلیج عمان ایران در اختیار گرفت. چنین دسترسی به دریا به ویژه برای مردم محصور در خشکی اهمیت دارد. کشورهای آسیای مرکزی که برای دسترسی به مسیرها و امکانات تجاری با هم رقابت می‌کنند. هند همچنین به امنیت دسترسی ترکمنستان به چابهار کمک کرد و دروازه‌ای را برای تجارت به منطقه از طریق ترکمنستان نیز باز کرد. به نظر می‌رسد که ایران و هند به طور مستقیم به این نیاز عملی پرداخته و روابط و فرصت‌های بیشتر برای همکاری را نیز تقویت می‌کنند. تجارت دوجانبه قرقیزستان و ایران در حال حاضر تنها ۸۰ میلیون دلار آمریکا است، اما با طرح‌هایی مانند پروژه‌های مشترک کشاورزی –دامی، افتتاح گمرکات قرقیزستان در بندرعباس، هر دو طرف تمایل خود را برای افزایش این رقم ابراز کرده‌اند. کشورهای آسیای مرکزی نقش مهمی را در تبدیل شدن به هاب ترانزیتی بین اتحادیه اروپا و چین ایفا می‌کنند. اختلال در کریدور شمالی از طریق روسیه به دلیل جنگ با اوکراین، فرصت‌هایی را برای ایران ایجاد می‌کند تا بتواند بار از کریدور شمالی را جذب کند و نقش استراتژیک خود را از طریق تجارت اوراسیا افزایش دهد. هر تن کالایی که از خاک ایران عبور می کند تقریباً ۱۰۰ دلار و نزدیک به قیمت هر بشکه نفت است که می تواند منافع اقتصادی قابل توجهی برای کشور به همراه داشته باشد. به هرحال، آسیای مرکزی به دلیل موقعیت جغرافیایی خود از نظر ژئوپلیتیک و استراتژیک مهم است. کشورهای آسیای مرکزی قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در قلب قاره اوراسیا قرار دارند و یک پیوند تجاری بین چین، خاورمیانه و اروپا را تشکیل می‌دهند.
در یک محیط ژئوپلیتیکی در حال تغییر، رهبران آسیای مرکزی از شانس خود برای گسترش گزینه‌های سیاست خارجی خود استفاده کرده‌اند. در چشم انداز ۲۰۳۰چالش های اقتصاد داخلی ایران و توسعه آسیای میانه، نبود راه آهن برقی دو خطه به بندر چابهار، تحریم‌های آمریکا، عدم ثبات در افغانستان، ابهام در موضوع رژیم حقوقی دریای خزر و نحوه چگونگی و بهره برداری از شتاب دهنده‌های روابط تجاری چندجانبه ایران با منطقه آسیای مرکزی می‌تواند محور همکاری‌های آتی باشد. اگرچه تجارت خارجی ایران با آسیای مرکزی کمتر از ۲ درصد کل تجارت خارجی ایران است و در مقایسه با سایر رقبا مانند چین و روسیه ناچیز است. اما امکان ساخت پالایشگاه نفت ترکمنستان، توسعه میادین مشترک نفت و گاز و تأمین تجهیزات، از سرگیری صادرات گاز به شرق ایران و افزایش سوآپ با آذربایجان، صادرات برق از ترکمنستان به کشورهای ثالث از طریق ایران و اجرای تجارت آزاد و توافقات با ترکمنستان این حجم تجارت منطقه‌ای را افزایش خواهد داد. سرمایه‌گذاری‌های قبلی ایران در اقتصاد تاجیکستان در رتبه هشتم قرار داشت. اما تدوین برنامه همکاری تجاری و اقتصادی ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰، امکان ایجاد شرکت‌های مشترک در مناطق آزاد تجاری تاجیکستان و ارائه خدمات توسط شرکت‌های دانش بنیان، صادرات خدمات فنی و مهندسی، تبادل اطلاعات دیجیتال و حضور تاجیکستان در بنادر ایران می‌تواند به روابط اقتصادی و تجاری هر چه بیشتر دو طرف منجر شود. همچنین افزایش پروازها، ایجاد سرمایه گذاری مشترک تجاری و کشاورزی، افزایش تقاضا برای میوه، تره بار، خشکبار، پسته، خرمای ایران و اصلاحات و اصلاحات در خصوص اجتناب از مالیات مضاعف، همکاری و تعامل بین مناطق آزاد تجاری و مناطق ویژه اقتصادی ایران و قزاقستان ضمن افزایش جریان کالا تا ۴ میلیون تن، احتمالاً دامنه تجارت ایران و آسیای مرکزی را بسیار متنوع تر می‌کند. با اجرای طرح جامع توسعه همکاری‌های حمل و نقل، تقویت فعالیت‌های کمیسیون مشترک، استفاده از کریدورهای مشترک «آسیای مرکزی – خلیج فارس»، رشد تجارت در بخش کشاورزی و تحقق پیمان عشق آباد؛ حجم تجارت ایران و ازبکستان از ۴۳۵ میلیون دلار فعلی به بیش از یک میلیارد دلار طی چند سال آینده با فرض رفع تنگناهای INSTC افزایش خواهد یافت. آنچه مشخص است این است که در حال حاضر روابط اقتصادی ایران ۱۳ برابر شده است. انتظار می‌رود با اتصال بندر چابهار به زاهدان، امضای توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اجرای آن، همگی آغازگر یک رنسانس چشمگیر در روابط تجاری متقابل باشد. اگر توافقات امضا شده در دو سال گذشته به درستی اجرا شود، حجم تجارت بیش از ۱۰ میلیارد دلار با آسیای مرکزی دور از دسترس نخواهد بود و شواهد نشان می‌دهد که دو طرف آنقدر مصمم هستند که به این حجم از مبادلات تجاری برسند.
