افغانستان در ۴۳ سال گذشته بطور مستمر در یک وضعیت بحران دائمی قرار دارد، با یک اقتصاد سیاسی متزلزل و بی‌ثباتی گسترده، افزایش فقر، بی‌ثباتی کلان اقتصادی-اجتماعی و حضور مسلط بازارهای غیرقانونی که منجر به کاهش سریع کمک‌های مالی بین‌المللی، از دست دادن دسترسی به دارایی‌های خارج از کشور و منجر به اختلال در ارتباطات مالی پس از اوت ۲۰۲۱ و تنش با قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای در سال ۲۰۲۲ شده است. تولید مواد افیونی (تریاک، مورفین و هروئین) بدون‌شک بزرگترین فعالیت اقتصادی غیرقانونی در افغانستان است. تولید ناخالص اقتصاد غیرقانونی مواد افیونی افغانستان ۱.۸ میلیارد دلار تخمین زده شده است. در سال ۲۰۲۱. بیش از ۲.۷ میلیارد دلار ارزش کل مواد افیونی، شامل مصرف داخلی و صادرات، بود. در سال ۲۰۲۲ بیش از۹۷ درصد از جمعیت در خطر سقوط به زیر خط فقر قرار دارند. این وضعیت شدید پس از همه‌گیری کووید-۱۹ و رشته‌ای از تغییرات اقلیمی غیرمعمول، همراه با خشکسالی شدید و سیلاب‌های فصلی، با تغییر رژیم سیاسی دامنگیر مردم شد. از هر سه افغان یک نفر با بحران یا سطح اضطراری ناامنی غذایی مواجه است و بیش از نیمی از کودکان زیر پنج سال با سوءتغذیه حاد مواجه‌اند. انقباض کنونی، فرصت‌های اقتصادی قانونی، برای تولیدکنندگان، تجار و خانوارها را بیش از پیش آسیب‌پذیر می‌کند. درگیر شدن خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی در فعالیت‌های غیرقانونی مانند کشت تریاک، حتی تولید و قاچاق هروئین. اجتناب‌ناپذیر است. به‌طور پیوسته در دو دهه گذشته با حضور اشغالگران آمریکایی، کشت خشخاش با افزایش میانگین ۴۰۰۰ هکتاری هر ساله افزایش یافته است.
کشت خشخاش تحت تأثیر بسیاری از عوامل اجتماعی-اقتصادی و امنیتی از جمله تله فضایی فقر چند بعدی، فقدان فرصت‌های اقتصادی قانونی، حضور قاچاقچیان بین‌المللی و دسترسی محدود به بازارها. قرار دارد. اکثریت کشاورزانی که خشخاش کشت می‌کنند در روستاهایی با استاندارد کیقیت زندگی نازل، معیشت سخت و زیرساخت‌های با کیفیت پایین‌تر زندگی می‌کنند. روستاهای پهنه کشت خشخاش فاقد شبکه‌های برق، مدارس، برنامه‌های سوادآموزی و تعاونی‌های کشاورزی در مقام مقایسه نسبت به روستاهای دیگر می‌باشند. علاوه‌بر این، کشاورزان در روستاهای مولد خشخاش زارعین خرده‌پایی‌اند که با متوسط سن ۳۹ سال به‌طور متوسط ۴۰ درصد کمتر زمین کشاورزی در دسترس دارند. هر سال به‌دلیل شرایط امنیتی و بسته شدن جاده‌ها ارتباطات‌شان محدود می‌شود. عوامل مرتبط با کشت خشخاش عبارتند از درآمد کمتر از محصولات قانونی، تعداد اعضای خانواده بیشتر، محصول و درآمد کمتر، تنوع، و دسترسی کمتر به اعتبارات خرد روستایی. افزایش زنان سرپرست خانوار شاغل به کشت خشخاش، ناامنی و بی‌اعتمادی به مقامات برای محافظت از شهروندان بی‌دفاع، فساد، تبعیض و … با توجه به اینکه ۸۰ درصد از جمعیت برای بقا به کشاورزی متکی هستند، تغییرات کوچک در آب و هوا تأثیرات عظیمی بر زمان رشد و بازده محصولات زراعی دارد و کمبود مواد غذایی را محتمل‌تر می‌کند.
مسائل زیست محیطی تهدید قابل توجهی برای جامعه افغانستان است زیرا ظرفیت محدودی برای انطباق با شرایط در حال تغییر دارند و اغلب از تکنیک‌های قدیمی استفاده می‌کنند که دیگر مناسب یا مؤثر نیستند. سال‌ها درگیری، مکانیسم‌های سنتی مدیریت منابع طبیعی را فرسایش داده و تمرکز و منابع دولت سابق را از برنامه‌های سازگار با تغییرات آب و هوایی منحرف کرده است. هیچ شبکه ایمنی اجتماعی برای کمک به مردم برای مقابله در مواقع بحران وجود ندارد و اکثر خانواده‌ها پس‌اندازی برای گذران معیشت ندارند. هر بار که آنها تحت تأثیر فاجعه قرار می‌گیرند، توانایی تاب‌آوری آنها برای مقابله بدتر می‌شود و هر پیشرفتی که داشته‌اند از بین می‌رود. جوامع روستایی افغان همچنین به سیستم‌هایی مجهز نیستند که برای کمک به آنها در شناسایی زمان وقوع فاجعه، هشدار دادن به مردم و آماده‌سازی لازم است. این بدان معناست که احتمال تلفات جانی، زمین، معیشت و زیرساخت‌ها بسیار بیشتر است. بلایایی مانند سیل و خشکسالی، اکوسیستم‌ها را از بین میبرد و مردم را مجبور به ترک خانه‌های خود می‌کند و بر سر منابع کمیاب طبیعی درگیری ایجاد می‌کند. جنگ و آوارگی و تغییر نظام سیاسی در سال گذشته صدها هزار نفر را از زمین و دام خود جدا کرد، برداشت محصول و بهره‌وری را در کوتاه‌مدت به خطر انداخت و تاب‌آوری آینده را از بین برد. ارتباط دوسویه میان ناامنی و کشت خشخاش وجود دارد. تحول وضعیت مواد مخدر در افغانستان تحت تأثیر عواملی از جمله توسعه اجتماعی-اقتصادی جامعه، حل بحران اشتغال، مداخلات در تقاضا و عرضه خشخاش و در نهایت با تغییرات در بازارهای ملی و بین‌المللی مواد مخدر و ارایه الگوی کشت جایگزین همراه است. از این روی مشکل تولید خشخاش در افغانستان مستلزم مداخلات همه‌جانبه است که مسایل زنجیره ارزش خشخاش و در نظر گرفتن پویایی بازار در هر دو بعد ملی و بین‌المللی را در بر دارد.
نظارت سیستماتیک بر کشت خشخاش در سال ۱۹۹۴ آغاز شد در آمارهای بین‌المللی، متوسط ۵ ساله کل سطح زیرکشت خشخاش در افغانستان ۱۷۷۰۰۰ هکتار برآورد شده است. البته در سال ۲۰۲۱، کاهش ۲۱ درصدی معادل ۴۷۰۰۰ هکتار نسبت به سال قبل دیده می‌شود. این کاهش سطح از تریاک تقریباً در تمام استان‌های عمده کشت خشخاش مشاهده شد. بادغیس و ولایات فاریاب در مجموع با کاهش سطح زیرکشت تریاک به میزان ۲۵۸۰۰ هکتار به ترتیب ۷۸ درصد و ۶۳ درصد بیشترین کاهش را به خود اختصاص دادند. بعد از آنها بلخ با ۶۳، بدخشان با ۴۴، ننگرهار ۹ و نیمروز نیز با ۲۱ درصد کاهش کشت آمارهای امیدوارکننده‌تری می‌باشد. حتی در هلمند و قندهار دو استانی که همواره بیشترین سطح زیرکشت تریاک را دارند و بیش از ۷۰ درصد سطح زیرکشت خشخاش کل کشور را تشکیل می‌دهند شاهد کاهش به ترتیب ۵ و ۱۷ درصدی در سال ۲۰۲۱ بودیم که به میزان ۹۴۰۰ هکتار. کاهش سطح را نشان می‌دهد. توزیع منطقه‌ای کشت خشخاش نشان می‌دهد که مطابق الکوی کشت سی ساله اخیر همچنان اکثریت قریب به ۷۹ درصد سطح زیرکشت همچنان در منطقه جنوب غرب کشور بوده و منطقه غرب ۱۰ درصد را به خود اختصاص داده است و ۱۱ درصد باقی‌مانده از کل کشت، را سایر مناطق به خود اختصاص دادند. منطقه شمالی (۶ درصد). مناطق شرقی و شمال شرقی هر کدام ۲ درصد از کل کشت را به خود اختصاص دادند. مناطق جنوبی و مرکزی با هم به حساب می‌آیند و ۰.۸ درصد از کل کشت را در بردارند. هلمند با سطح زیرکشتی معادل ۱۰۹۷۷۸ هکتار بزرگترین استان کشت خشخاش در کشور باقی مانده است. لشگرگاه، نادعلی، گرشک، گرم، سیر، سنگین قلعه و موسی قلعه واقع در استان هلمند از مراکز مهم خرید به شمار می‌روند. پس از آن قندهار (۱۶۹۷۱ هکتار) و فراه (۱۱۴۶۱ هکتار)، رکوردهای بعدی را دارند. همچنین تعداد ولایت‌های عاری از کشت خشخاش در افغانستان از ۱۲ به ۱۱ ولایت در سال ۲۰۲۱ کاهش یافته است و سمنگان با برآورد ۱۴۱ هکتار کشت خشخاش، وضعیت عاری از خشخاش سه ساله اخیر خود را از دست داد.
در منطقه شرقی، کشت خشخاش عمدتاً توسط زارعین خرده‌پای ننگرهار (۲۰۲۷ هکتار) انجام می‌شود و اگرچه ۹ درصد کاهش داشته است. در ولایات کنر و لغمان که در آن کشت کوکنار در مقایسه با ننگرهار، کم است. سطح زیرکشت به ترتیب ۵ و ۳۶ درصد افزایش یافته است. اما ولایت نورستان کشت خشخاش با قدرت ادامه داد. در منطقه شمال شرق، در بدخشان شاهد کاهش چشمگیر ۴۴ درصدی خشخاش هستیم چنانکه سطح زیرکشت از ۶۳۹۵ هکتار به ۳۵۶۱ هکتار رسید. تخار و قندوز در سال ۲۰۲۱ عاری از کوکنار باقی ماندند. در منطقه شمالی، کاهش کشت خشخاش عمدتاً قوی بود بگونه‌ای که در فاریاب و بلخ هر کدام ۶۴ درصد کاهش یافته است. کاهش متوسطی معادل ۱۹۷۵ هکتار در سرپل مشاهده شده، کشت خشخاش در جوزجان نیز با کاهش ۳۷ درصدی از ۱۱۲۴ تن به ۷۰۸ تن رسید. در زمینه کشت خشخاش هلمند اصلی‌ترین استان کشت خشخاش در کشور باقی ماند که ۶۲ درصد از کل کشت خشخاش را به خود اختصاص داده است. منطقه غرب همچنان دومین منطقه مهم کشت خشخاش است. در سال ۲۰۲۱. از میان ولایات اصلی کشت خشخاش در منطقه، بادغیس شاهد قابل توجهی بود. در منطقه مرکزی کشور، کشت خشخاش با ۲۱ درصد افزایش در محدوده‌های دی کندی، کابل و کاپیسا. افزایش یافت و از ۱۰۱۱ هکتار به ۱۲۲۳ هکتار رسید. البته هشت پهنه زراعی مهم در منطقه مرکزی در سال ۲۰۲۱ وضعیت خود را بدون کشت خشخاش حفظ کردند. در منطقه شرقی کشور (کنر، لغمان، ننگرهار، نورستان) کشت خشخاش نسبت به سال ۲۰۲۰ ثابت مانده است. ننگرهار همچنان با ۲۰۲۷ هکتار سطح سبز، ولایت عمده کشت خشخاش در منطقه شرقی است. در منطقه شمالی کشور ولسوالی‌های چیمتال، بلخ و چهاربولک عمده‌ترین ولسوالی‌های کشت کوکنار می‌باشند. در سال ۲۰۲۱، تولید تریاک در افغانستان به ۶۸۰۰ تن برآورد شد (۸ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۰). البته در برخی منابع این رقم از کف ۶۲۰۰ تن تا سقف ۷۴۰۰ تخمین زده شده است. به این معنی که تولید برای پنجمین سال متوالی بطور بی‌سابقه‌ای از ۶۰۰۰ تن فراتر رفته است. متوسط عملکرد تریاک در سال ۲۰۲۱ به ۳۸.۵ کیلوگرم در هکتار رسید که نشان می‌دهد به‌طور قابل توجهی در مقایسه با گذشته عملکردها بواسطه به‌زراعی و به‌نژادی افزایش یافته است. چون کشت خشخاش عمدتاً در مناطق کشاورزی دیم متمرکز است حتی تعداد مزارع (بهره‌برداری‌ها) خشخاش هم تقریباً سه برابر بیشتر از قبل بود. تمام تریاک تولید شده در افغانستان سالانه یا به‌صورت خام یا به شکل تریاک صادر می‌شود و یا برای استفاده بعدی هروئین/مورفین، مصرف داخلی در اشکال مختلف، ضبط، ذخیره شده و مقداری هم ناپدید می‌شود.
سهم قابل توجهی از تولید تریاک و هروئین در طول زنجیره تأمین از مبدا تا مقصد ضبط یا گم می‌شود. می‌توان تخمین زد که برداشت ۶۸۰۰ تنی در سال ۲۰۲۱ بین ۱۱۰۰ تا ۱۴۰۰ تن تریاک خالص را به ارمغان آورده است که مصروف به پاسخگویی به تقاضای مصرف تریاک به شکل فرآوری نشده آن است و بقیه ۵۴۰۰ تا ۵۷۰۰ تن به‌طور بالقوه برای تولید هروئین در داخل و خارج از افغانستان در دسترس است و می‌تواند مقدار ۳۹۰ تا ۶۵۰ تن هروئین با کیفیت صادراتی (خلوص بین ۵۰ تا ۷۰ درصد) یا ۲۷۰ تا ۳۲۰ تن پایه هروئین خالص تولید کند. این مقادیر نشان‌دهنده تولید بالقوه هروئین از برداشت مزارع طی سال ۲۰۲۱ است. البته بخشی از محصول ممکن است در سال موردنظر وارد بازار نشود. بنابراین مقدار هروئینی که به بازارهای مصرف‌کننده نهایی می‌رسد کمتر از این تخمین است. ناگزیر عدم قطعیت زیادی در مورد این تخمین‌ها وجود دارد. چون علاوه بر تأثیرات خشکسالی، خسارت فراوان ناشی از بیماری و آفات گیاهی موجب می‌شود تا میزان تولید تریاک در کاهش یابد، ضمناً اینکه در باب اطمینان به تولید تریاک برآوردها زیاد است، عدم قطعیت در مورد نسبت تبدیل از تریاک به هروئین عمدتاً ناشی از طیف وسیعی از خلوص احتمالی محصول و داده‌های کمیاب در مورد کارایی محصول و ضرایب متغیر تبدیل تریاک به هروئین است. در سال ۲۰۲۱، با افزایش ۱۳ درصدی میانگین ملی قیمت تریاک، میانگین قیمت‌های منطقه‌ای سر مزرعه در زمان برداشت در همه مناطق افزایش یافته بود. قیمت تریاک خشک در زمان برداشت، از میانگین ۵۵ دلار آمریکا به ازای هر کیلوگرم در سال ۲۰۲۰ به ۶۳ دلار در کیلوگرم رسید. ارزش تخمینی تولید تریاک در مزارع افغانستان در سال ۲۰۲۱ بالغ‌بر ۴۲۵ میلیون دلار آمریکا بودکه ۲۳ درصد افزایش نسبت به سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد. حتی هلمند، بزرگترین استان تولیدکننده تریاک کشور، حدود ۲۵۰ میلیون دلار آمریکا درآمد کسب کرد که معادل ۵۹ درصد ارزش کل تولید تریاک در مزارع أفغان‌ها بود. صادرات مواد افیونی در افغانستان بین ۱.۸ تا ۲.۷ میلیارد دلار آمریکا برآورد شده است.
عمده مناطق فعال در تولید هروئین به مناطق جنوب و جنوب شرق، شرق و شمال شرقی و بخش اندکی از شمال و مقدار کمی در غرب افغانستان منحصر می‌شود که در این میان، بیشترین سهم به جنوب و شرق اختصاص یافته که بطور کامل مناطق پشتون نشین است. قاچاق مواد افیونی هم، زمانی برای افغان‌ها درآمد ایجاد می‌کند که در داخل به مصرف‌کنندگان نهایی فروخته شود. زنجیره‌های تأمین دارو برای تجاری که درگیر این بازار هستند سود مالی زیادی به همراه دارد. بیشترین سهم افغانستان؛ از درآمد حاصل از مواد افیونی از طریق تولید و صادرات بین‌المللی حدود (۱.۷ تا ۲.۵ میلیارد دلار در سال) مواد به دست می‌آید. طرفه اینکه بازار مصرف داخلی (۴۳ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱) بازار بسیار کوچکی است. سال ۲۰۲۱ که به‌عنوان سهم صادرات مواد افیونی درکل اقتصاد بین ۹ تا ۱۴ درصد تولید ناخالص داخلی بود. که در مقام مقایسه با سال ۲۰۲۰، ارزش اقتصاد مواد افیونی ناشی از افزایش قیمت تخمینی صادرات تریاک اندکی افزایش یافته است.
کاهش سطح آب زیرزمینی و خشکسالی به‌طور فزاینده‌ای باعث می‌شود که کشاورزان در افغانستان به کشت خشخاش که نیاز آب بسیار کمتری از سایر محصولات زراعی و همچنین سوددهی بیشتری دارد متمایل شوند. چندین سال است که افغانستان بزرگترین کشور تولیدکننده تریاک جهان و ایران یکی از مسیرهای ترانزیت اصلی بوده است. این پدیده باعث ورود مواد مخدر بیشتر از طریق مرزهای شرقی به ایران می‌شود افغانستان به‌دلیل موقعیت جغرافیایی، حساسیت به تغییر الگوهای آب و هوایی و زیرساختی که قادر به مقابله با گرمایش جهانی نیست، در میان آسیب‌پذیرترین کشورهای جهان از نظر آب و هوا قرار دارد. این کشور از دومین خشکسالی خود در چهار سال گذشته، همراه با بحران اقتصادی که وضعیت انسانی را تشدید می‌کند، رنج میبرد. این تأثیرات اقلیمی کوتاه‌مدت، کشاورزان فقیر و خرده‌پا را در سال ۲۰۲۲ به سمت توسعه مزارع خشخاش و کشت حداکثری سوق داده و قاچاق مواد مخدر، درگیری و خشونت اجتماعی-اقتصادی جاری را بدتر خواهد کرد.
کشور افغانستان بیشتر از سه چهارم تولید تریاک غیرقانونی جهان را تشکیل می‌دهد. از این‌رو به‌عنوان هارتلند مواد مخدر طبیعی در جهان نام می‌برند. سازمان ملل متحد پیش‌بینی کرده که حداقل ۲۴ میلیون افغان، یعنی بیش از نیمی از جمعیت، در سال ۲۰۲۲ به کمک‌های بشردوستانه نیاز خواهند داشت و نزدیک به ۹ میلیون نفر در آستانه قحطی، دیرنیست! افغانستان به سرعت در حال تبدیل شدن به ناامن‌ترین کشور غذایی در جهان است و نیاز به حمایت سازمان‌های بین‌المللی در زمینه افزایش آگاهی‌های عمومی در خصوص مسایل کشت خشخاش، توزیع بذر گندم اصلاح شده، آموزش کودورزی و خاک‌ورزی و همچنین کترویج و آموزش مهارت‌ها و دانش به کشاورزان، اعمال نظارت، کنترل و انجام اقدام‌های انتظامی از جمله امحاء مزارع کشت خشخاش دارد.
